Produkt Krajowy Brutto i jego przekształcenia (PKN, PNB, PNN)

PKB, mimo licznych wad, pozostaje podstawowym miernikiem aktywności gospodarki w rachunkach narodowych. Pozwala w możliwie syntetyczny sposób analizować gospodarkę danego kraju, a pewne jego proste modyfikacje (PKN, PNB, PNN) prezentują jeszcze szerszy obraz. Warto bliżej poznać ten miernik, choć należy pamiętać, że takie „spojrzenie z lotu ptaka” nie jest odpowiedzią na wszystkie ekonomiczne pytania.

Czym jest Produkt Krajowy Brutto

Pomiary aktywności gospodarki jako całości są nieocenionym źródłem informacji oraz istotną podstawą dla większości decyzji podejmowanych w świecie biznesu i polityki – najpopularniejszą ich formą wciąż pozostaje tzw. Produkt Krajowy Brutto, w skrócie PKB (z ang. gross domestic product, GDP), który zaczęto stosować po II wojnie światowej. Pozwala on nie tylko łatwo ocenić wielkość gospodarki – jego zmiany z okresu na okres (zwykle z roku na rok) odzwierciedlają wzrost gospodarczy, a rozłożenie PKB na poszczególne składniki umożliwia sformułowanie ważnych wniosków i prognoz na temat stanu gospodarki.

Przed omówieniem samych metod obliczania wielkości PKB warto jeszcze zatrzymać się przy jego definicji: PKB opisuje zagregowaną wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych przez narodowe i zagraniczne czynniki produkcji na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu. A zatem po kolei: „wartość zagregowana” oznacza w tym przypadku całość dóbr i usług finalnych, przy czym część nieewidencjonowana – czyli tzw. szara strefa oraz praca na własne potrzeby w gospodarstwach domowych (np. gotowanie) – jest jedynie szacowana, natomiast wartość czarnego rynku nie jest wliczana. W przypadku wszelkich usług za ich wartość przyjmuje się po prostu wynagrodzenie otrzymywane za ich świadczenie.

Słowo „finalne” oznacza, że produkt lub usługa zostają wliczone do PKB dopiero w momencie ich zakupu przez odbiorcę końcowego (który nie będzie go dalej przetwarzał), albo sprzedaży za granicę – ma to na celu uniknięcie wliczania tej samej wartości wielokrotnie, np. gdy produkt jest przetwarzany na kolejnych etapach produkcji w kraju. Dalsza część definicji wyraźnie podkreśla, że w przypadku PKB nieważne kto wytwarza, ważne gdzie to robi. „Określona jednostka czasu” to najczęściej jeden rok, choć w międzyczasie publikowane są także szacunki kwartalne. Wybór pełnego roku do porównań pozwala w znacznym stopniu uniknąć zniekształceń związanych np. z porami roku czy krótkotrwałymi odchyleniami (jak zakupy świąteczne), czyli problemu tzw. sezonowości, bowiem większość tego typu zjawisk powtarza się w cyklu rocznym.

Trzy metody obliczania PKB

PKB można obliczyć na trzy podstawowe sposoby (przy czym każdy z nich powinien dać ten sam wynik): od strony wydatków, dochodów oraz wartości dodanej. Metoda wydatkowa (Expenditure approach) polega na zsumowaniu wydatków odbiorców na dobra i usługi finalne, wytworzone w kraju. W ich skład wchodzą: konsumpcja (gospodarstw domowych i przedsiębiorstw), inwestycje (czyli wydatki przedsiębiorstw na dobra, które posłużą w produkcji przez więcej niż jeden okres, np. maszyny), wydatki rządowe (bez tzw. transferów, takich jak zasiłki, które już zostały uwzględnione w ramach konsumpcji ich odbiorców, czyli gospodarstw domowych) oraz różnica eksportu (czyli dóbr i usług wyprodukowanych w kraju, ale sprzedanych za granicę) i importu (wydatku na produkt zagraniczny, który liczy się do PKB jedynie w kraju swojego pochodzenia).

Dodatkowo wzór uzupełnia się o zmianę stanu zapasów, czyli dóbr wytworzonych, ale niesprzedanych – wzrost zapasów oznacza dodatkową produkcję, która na razie nie znalazła odbiorcy, więc w wyniku sumowania wydatków zostałaby pominięta. Z drugiej strony zmniejszenie zapasów oznacza, że sprzedano więcej niż wyprodukowano w danym okresie, dlatego różnicę należy odjąć, aby nie zawyżyć błędnie produkcji.  Całościowy wzór prezentuje się następująco:

PKB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe (bez transferów) + (eksport – import) + zmiana stanu zapasów

Metoda dochodowa (Income approach) podchodzi do problemu od przeciwnej strony i polega na zsumowaniu dochodów (wynikających z generowania nowej wartości w produkcji) otrzymanych przy sprzedaży wytworzonych dóbr i usług finalnych przez „pracę” (pracowników najemnych), „kapitał” (właścicieli kapitału) i państwo. Na koniec dodaje się tzw. amortyzację, czyli wartość wynikającą ze zużycia środków trwałych w produkcji (odtworzenie tych zdolności produkcyjnych nie stanowi wartości dodanej, dlatego jest ujmowane oddzielnie od dochodów). Wzór w tej metodzie wygląda tak:

PKB = dochody z pracy + dochody z kapitału + dochody państwa + amortyzacja

Metoda produkcyjna (Production approach) opiera się na określeniu tzw. wartości dodanej wszystkich dóbr i usług finalnych, a następnie zsumowaniu ich. Wartość dodana to różnica pomiędzy wartością danego produktu a sumą wartości wszystkich dóbr i usług wykorzystanych w jego produkcji (tzw. zużycie pośrednie). Przykładowo: do stworzenia samochodu wartego 40 000 zł wykorzystano materiały i surowce warte łącznie 25 000 zł oraz pracę wartą 10 000 zł, zatem wartość dodana takiego samochodu to 5000 zł. Ogólny wzór jest nieskomplikowany:

PKB = produkcja globalna kraju – zużycie pośrednie = suma wartości dodanej ze wszystkich gałęzi gospodarki krajowej

 

PKB nominalny, realny, per capita i według parytetu siły nabywczej

PKB za dany okres podaje jako wartość liczbową, jest to tzw. nominalny PKB. Kiedy jednak porównuje się wielkości PKB w kolejnych okresach w celu obliczenia stopy wzrostu gospodarczego, należy pamiętać o tym, że ceny sumowanych produktów były odmienne za każdym razem. Aby dowiedzieć się, jakie zmiany wystąpiły w samej tylko produkcji, bez wpływu cen, oblicza się tzw. realny PKB, czyli nominalny PKB podzielony przez indeks cen. W statystykach najczęściej przyjmuje się jeden wybrany rok jako bazowy i według cen z tego roku oblicza się realne PKB dla wszystkich prezentowanych okresów.

Dla celów porównań międzynarodowych PKB różnych państw sprowadza się do jednej waluty (najczęściej jest to dolar amerykański), choć rynkowy kurs wymiany walut może nie oddawać rzeczywistego „stosunku sił” gospodarek. Dlatego zamiast niego używa się bliższego rzeczywistości przelicznika, czyli parytetu siły nabywczej (o którym była mowa w artykule dotyczącym kursu walutowego).

Jednak nawet obliczony według parytetu siły nabywczej całkowity PKB nie najlepiej nadaje się do porównywania poziomu życia obywateli w różnych państwach – w końcu całkowite PKB Luksemburga może być mniejsze niż Polski, ale przeciętny poziom życia jego mieszkańców pozostaje wyższy. Wynika to po prostu z różnicy w liczbie ludności. Stąd dla zniwelowania tej różnicy oblicza się tzw. PKB per capita  (łac. na głowę), czyli średnią wielkość PKB przypadającą na jednego mieszkańca.

Podstawowe modyfikacje PKB: PKN, PNB, PNN

Wychodząc od wielkości PKB, można dokonać kilku modyfikacji, które dają pełniejszy obraz i kilka dodatkowych odpowiedzi. Produkt krajowy netto, PKN (Net Domestic Product, NDP) to po prostu PKB pomniejszony o amortyzację (wartość zużycia kapitału trwałego w gospodarce) – pozwala on dowiedzieć się, jaka była wartość produkcji przeznaczonej na stworzenie rzeczywiście „czegoś nowego”, a nie tylko odtworzenie zdolności produkcyjnych.

Bardziej „spektakularny” jest Produkt narodowy brutto, PNB (Gross National Product, GNP) – zamiast kraju pochodzenia produktów bierze on pod uwagę ich „narodowość”, a dokładniej obywatelstwo właścicieli czynników produkcji, które brały udział w procesie wytwarzania. Z jednej strony zatem dolicza się tu dochody obywateli danego kraju, prowadzących działalność poza jego granicami. Z drugiej strony, od sumy odejmuje się tę część produkcji krajowej, za którą odpowiadają zagraniczne podmioty. Formalnie różnicę między tymi „dodatkami” i „ubytkami” zmieniającymi wielkość zwykłego PKB określa się jako „saldo przepływu dochodów z własności między krajem a zagranicą” lub „dochód netto obywateli za granicą”. Uproszczony wzór z wykorzystaniem PKB wygląda tak:

PKB + dochody obywateli kraju za granicą – dochody podmiotów zagranicznych w danym kraju = PKB + Dn = PNB                gdzie Dn to właśnie „dochód netto obywateli za granicą”

Pozostaje jeszcze Produkt narodowy netto, PNN (Net National Product, NNP). Wyrażony w tzw. cenach rynkowych oznacza po prostu PNB po odjęciu amortyzacji (podobnie jak to było w przypadku PKN a PKB). PNN w cenach rynkowych pomniejszony jeszcze o sumę podatków pośrednich staje się tzw. PNN w cenach czynników produkcji, inaczej dochodem narodowym (czyli sumie wynagrodzeń obywateli-właścicieli czynników produkcji, już bez udziału państwa).

Podstawowe wady PKB

Z używaniem PKB jako miernika jest trochę jak demokracją jako ustrojem – nie jest idealny, ale być może najlepszy, jaki mamy. Nie zmienia to faktu, że wytyka się mu liczne braki i wady. Poniżej przytoczono w skrócie tylko niektóre z nich.

W skrócie wygląda to tak, że w opinii krytyków PKB uwzględnia niektóre elementy, których nie powinien (z różnych powodów), natomiast nie uwzględnia kilku takich, które powinien. Pomijane w rachunkach są m. in. produkcja nieewidencjonowana (jak wspomniano wcześniej); czas wolny (wypoczynek), bezpłatna praca wolontariuszy, tzw. efekt zewnętrzne (np. negatywne, jak zanieczyszczenia, ale i pozytywne). Tymczasem ujmowane są przykładowo zbrojenia czy używki (te legalne), które w opinii niektórych nie przynoszą żadnej użyteczności społeczeństwu.

Do pomijanych kwestii należą także jakość usług (liczy się jedynie wartość) oraz odzwierciedlanie zróżnicowania dochodów w społeczeństwie i ich dystrybucji (w tym podziału na rzecz kraju lub zagranicy, choć odpowiedzią na to jest produkt narodowy).

Jedna z największych kontrowersji wiąże się z tym, że w zasadzie każda tragedia ludzka działa stymulująco na PKB, gdyż taka jest jego natura. Jeśli w gospodarce „coś się dzieje”, cokolwiek, PKB rośnie. Przykładowo, wypadek samochodowy oznacza dodatkowe wydatki (na leczenie, naprawę, być może zakup nowego samochodu, a w najgorszym przypadku na pogrzeb), podobnie klęski żywiołowe (remont, zakup nowego dobytku w miejsce utraconego) i wiele innych. Zatem nie każdy przyrost PKB jest zjawiskiem, z którego powinniśmy się cieszyć. Jest to jednak jedynie niewielka część całości.