Historia ekonomii: ustawy zbożowe

 

Ustawy zbożowe pojawiły się w Wielkiej Brytanii w roku 1815 i obowiązywały 1846. Nakładały one wysokie restrykcje, głównie opłaty celne, na importowane produkty rolne. Ich celem było podtrzymanie wysokich cen na rynku krajowym, co pozwalało na realizowanie wysokich zysków przez rodzimych producentów. Nowe prawo w istocie doprowadziło do gwałtownego wzrostu cen żywności i stało się głównym obiektem ataków ze strony wywodzącej się z miast opozycji, która miała znacząco mniejsze wpływy polityczne niż środowiska pozamiejskie, związane z produkcją żywności. Ustawy uderzały również w brytyjskie kolonie, które będąc na niższym poziomie rozwoju przemysłowego, wytwarzały przede wszystkim produkty rolne.

Wiele krajów europejskich, jak np. Francja odpowiedziały na ustawy zbożowe wprowadzeniem ceł retorsyjnych na produkty sektora rolniczego sprowadzane z Wielkiej Brytanii. Regulacje sprawiły, że import zboża z zagranicy stał się nieopłacalny, nawet podczas okresów jego niedoboru. Ustawy zbożowe były popierane przez posiadaczy ziemskich z politycznym rodowodem silnie związanym z Konserwatystami, ich wprowadzeniu sprzeciwiali się Wigowie, czyli głównie przemysłowcy i pracownicy fabryk. Na rzecz pozyskania opinii publicznej przeciwko nowemu prawu działała w tym okresie Liga Przeciw Ustawom Zbożowym (Anti-Corn Law League), której udało się doprowadzić do ogólnokrajowego protestu klas średnich. Jeden z założycieli ruchu i jego czołowy działacz Richard Cobden w swoim programie obiecywał jednoczesne rozwiązanie czterech najważniejszych jego zdaniem dla ustabilizowania aktualnej sytuacji kwestii:

1)Zagwarantowanie prosperity dla fabrykantów, poprzez zapewnienie rynków zbytu dla ich produktów, 2)Odpowiedzenie na tak zwane Condition of England Question, czyli frazę ukutą przez Thomasa Carlyle’a w 1839, by opisać warunki klasy robotniczej w Anglii podczas rewolucji przemysłowej. Miało to nastąpić poprzez obniżenie cen żywności i zapewnienie bardziej stabilnego zatrudnienia, 3)Zwiększenie efektywności angielskiej agrokultury poprzez stymulowanie popytu na jej produkty w ośrodkach miejskich i przemysłowych, 4) Wejście na nową drogę obustronnie korzystnych międzynarodowych wymian handlowych, by wkroczyć w erę międzynarodowego pokoju i braterstwa, czyli ograniczenie protekcjonizmu. Według autora powyższego programu jedyną przeszkodą we wprowadzeniu tych dobroczynnych rozwiązań była „ignorancka, egoistyczna, opodatkowująca chleb oligarchia posiadaczy ziemskich, plądrująca, niemoralna, zachłanna i pozbawiona wszelkich uczuć”.

Wielki głód to zatrważająca w skutkach katastrofa mająca miejsce w Irlandii w latach 1845-1852, spowodowana przez szczep grzyba Phytophthora infestans, który gwałtownie rozprzestrzeniał się w Europie w połowie XIX wieku i spowodował masową stratę w uprawach ziemniaków, która doprowadziła do zmniejszenia się populacji Irlandii o ponad 20%, śmierci ponad 1,5 miliona ludzi i wielkiej fali emigracji. To zdarzenie doprowadziło do złagodzenia regulacji związanych z Corn Laws. Premier Wielkiej Brytanii Robert Peel, pochodzący z Partii Konserwatywnej, z poparciem Wigów przezwyciężył opór większości członków swojego ugrupowania i doprowadził do uchylenia restrykcji, co zaspokoiło część wzmożonego zapotrzebowania na zapasy żywności.

Ustawy zbożowe powołane w dokumencie Importation Act 1815 zostały zniesione w ustawie Importation Act 1846. Batalia przeciwko ustawom zbożowym odbiła się znacząco na polityce brytyjskiej i doprowadziła m.in. do rozłamu w Partii Konserwatywnej oraz do powstania Partii Liberalnej, która została utworzona z połączenia Wigów, Radykałów i części Torysów zwanych Peelties od nazwiska słynnego premiera-abolicjonisty Peela. Wśród bardziej radykalnych przeciwników ustaw zbożowych byli wtedy również przedstawiciele wolnorynkowej szkoły manchesterskiej z Richardem Cobdenem na czele. To właśnie szkoła manchesterska miała znaczący wpływ w walce z protekcjonalnym ustawodawstwem. Ustawy zbożowe niezmiennie pozostają przykładem tak zwanego brytyjskiego merkantylizmu. Wprowadzenie ustaw zbożowych powodowało zawirowania w dwóch podstawowych kwestiach:

1)ekonomicznej, związanej ściśle z ceną jedzenia; cena nasion miała przełożenie na najbardziej podstawowy produkt spożywczy (tzw. staple food), czyli chleb, na który w tamtym okresie robotnicy przeznaczali większość swojego wynagrodzenia, 2)politycznej, czyli konfliktu klasowego między właścicielami ziemskimi (o ugruntowanej pozycji, dużych wpływach i znaczącej nadreprezentacji w parlamencie) oraz nowo powstającą klasą przemysłowców i robotników fabrycznych (nie mających odpowiednio licznego przedstawicielstwa).

Posiadacze gruntów rolnych chcieli doprowadzić do jak najdalej idącego wzrostu ceny płodów rolnych, przy jednoczesnym obniżaniu wynagrodzeń pracowników. Miało to na celu maksymalizację zysku rolniczej oligarchii. Jednakże, jak później zauważono, oba działania mają wzajemnie wykluczający się efekt – spadek wynagrodzeń robotników poniżej pewnego pułapu powoduje niemożność nabycia pożywienia w ilości zapewniającej nakarmienie rodziny, zatem ustawiczne zawyżanie cen zboża prowadziło w konsekwencji również do wzrostu wynagrodzeń.

Pragnę teraz rzucić więcej światła na genezę ustaw zbożowych, czy samego brytyjskiego interwencjonizmu w obszarze rolnictwa i handlu zagranicznego. Od 1698 roku eksporterzy żyta, słodów oraz pszenicy mieli zapewnione państwowe subsydia, przy jednoczesnym opodatkowaniu tych samych dóbr, gdy były importowane na terytorium Anglii. Wojna z Napoleonem doprowadziła do wzrostu cen zboża, a swoją uprzywilejowaną pozycję właściciele ziemscy chcieli później podtrzymać na drodze parlamentarnej wprowadzając odpowiednie regulacje. Wtedy zaczęły się spory między torysami a wigami w sprawie Corn Laws.

W okresie najostrzejszych sporów wokół kontrowersyjnych ustaw, cena zboża wyrażona w szylingach za ćwierć tony zmieniała się w następujący sposób: 1780 – 1789: 45 szylingów, 1790 – 1799: 55 szylingów, 1800 – 1809: 82 szylingi, 1810 – 1813: 106 szylingów. Obowiązujące od 1791 roku ustawy zbożowe ustalały dolną cenę zboża na 50 szylingów za ćwierć tony, w 1803 cena wzrosła do 63 szylingów. W 1813 roku komisja powołana przez Izbę Gmin zarekomendowała blokowanie importu zagranicznych zbóż dopóki cena tych uprawianych w kraju nie wzrośnie do 80 szylingów (4₤) (odpowiednik ponad 200₤ z roku 2010) za ćwierć tony. Ekonomista Thomas Malthus, znany ze swojej koncepcji pułapki maltuzjańskiej, określił tę cenę jako sprawiedliwą i ostrzegł, że niebezpiecznym dla Wielkiej Brytanii byłoby polegać na importowanych zbożach, ponieważ niższe ceny zredukowałyby wynagrodzenia pracowników i fabrykanci straciliby w wyniku ograniczenia siły nabywczej rolników i właścicieli ziemskich. Ten nie całkiem klarowny wywód budzi spore wątpliwości, zdaje się chronić interesy jednej grupy społecznej, czyli posiadaczy ziemskich – bardziej uprzywilejowanej i mającej realny wpływ na sytuację na rynku. Dodatkowo jak wiemy z historii, pułapka maltuzjańska okazała się hipotezą chybioną.

W tym samym czasie piewca wolnego rynku David Ricardo sugerował, że Wielka Brytania powinna korzystać ze swojej przewagi komparatywnej w użyciu kapitału i potencjału swojej siły roboczej. Zasiadając w parlamencie jako przedstawiciel wigów w swoich przemowach koncentrował się na walce ze sztucznym podnoszeniem cen żywności, co przyczyniało się do zwyżki płac, a w ostateczności zmniejszenia zysków poniżej poziomu w innych krajach. „Nic bardziej nie może spowodować ogólnej poprawy aniżeli obniżenie ceny zboża” – mówił w Izbie Gmin Ricardo – „Jest to pierwszy krok na drodze do uczynienia pracy bardziej produkcyjną.” Cła zbożowe bowiem – według ekonomisty – odciągały kapitał z przemysłu, gdzie wydajność pracy jest wyższa, a kierowały je tam, gdzie nie zrobiłby tego rynek, co wywoływało szkodliwy podział zasobów i pracy społeczeństwa oraz ucieczkę kapitału za granicę. Abdykacja Napoleona oraz pokój gandawski przynoszący kres wojnie amerykańsko-brytyjskiej, czyli rok 1814 przynosi spadek cen zboża. W reakcji na to zjawisko rząd torysów pod przywództwem Lorda Liverpoola uchwalił w 1815 roku ustawy zbożowe mające na celu utrzymanie wysokich cen żywności.

Ograniczenie podaży artykułów spożywczych oraz ich zaporowe ceny doprowadziły do klęski głodu, gdy w 1816 roku miał miejsce Rok bez lata, czyli szereg gwałtownych letnich anomalii klimatycznych mających miejsce w Europie Północnej, wschodniej Ameryce i Kanadzie. Uważa się, że anomalie, które doprowadziły do zniszczenia wielu upraw na Starym Kontynencie oraz do powstania fali przestępczości, na przykład pod postacią plądrowania magazynów ze zbożem, były efektem zimy wulkanicznej. Ta natomiast wywołana została przez wybuch wulkanu Mount Tambora na wyspie Sumbawa w Indonezji, jedną z najpotężniejszych erupcji w historii.